ŞƏRQLƏ QƏRBİN QOVUŞDUĞU YERDƏ...

                  (Yazıçı-dramaturq Hüseynbala Mirələmovun Çin mətbuatına müsahibəsi-2013)

 

Jen TSZUYSYUY. Cənab Mirələmov, Siz Azərbaycanda, eləcə də, onun hüdudlarından kənarda maraqlı  hekayələrin, povestlərin, romanların, dram əsərlərinin, görkəmli adamların həyatı seriyasından – yeri gəlmişkən, Azərbaycanda bu seriyanın ilk yaradıcısı – banisi sizsiniz - Azərbaycan Respublikasının Prezidentləri Heydər və İlham Əliyevlərə və görkəmli oftalmoloq, akademik Zərifə Əliyevaya həsr olunmuş kitabların, bu gün üçün son dərəcə aktual olan publisistik yazıların, esselerin, kino-ssenarilerin müəllifi kimi tanınırsınız. Əsərləriniz dəfələrlə nüfuzlu mükafatlara layiq görülüb. Üstəlik, Siz, həm də, siyasət adamı – millət vəkilisiniz, texnika elmləri doktorusunuz. Əlbəttə, söhbət əsnasında, yeri gəldikcə, bu məsələlərə toxunacağıq. Amma indi istərdim ki, oxucularda müəyyən təsəvvür yaranması üçün bir yazıçı kimi, mənsub olduğunuz ölkə və xalq haqqında nəsə deyəsiniz.  

Hüseybala MİRƏLƏMOV. Coğrafi baxımdan şərh etməli olsam, yəqin, ilk öncə deməliyəm ki, mənim doğulduğum ölkə, yəni, Azərbaycan çox gözəl bir yerdə - qədim Pekin-London ipək yolunun düz üstündə yerləşir. Allah-təala bizə Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarından böyük pay əta edib. Bir dənizimiz var – Xəzər adında. İki də çayımız var – Kür, Araz adında. Kür sizin Xuanxe, Yansızı kimi bol sulu, nəhəng olmasa da, biz onunla qürur duyur, fəxr edirik. Böyük şairimiz Səməd Vurğun bir şeirində deyir:

Kiçicik bir sudur Yer üzündə Kür,

Baxsan bu dünyanın xəritəsinə.

Bəs niyə köksümdə ümman döyünür,

Mən qulaq asdıqca onun səsinə.       ..

 

Burada, elə bilirəm ki, məşhur Amerika yazıçısı Uilyam Folknerin bir kəlamını yada salmaq yerinə düşər: “Poçt markası boyda Vətən torpağından yüzlərlə roman yazmaq olar...”

Bu sadaladıqlarıma daha nə əlavə etmək olar? Çox zəngin neft və qaz yataqlarımız, mis və qızıl mədənlərimiz var. Ancaq mən milli dəyərlərimizi – mədəniyyətimizi, incəsənətimizi, xüsusilə, tolerant ruhumuzu daha böyük sərvət hesab edirəm. Azərbaycanda 90-a yaxın xalq yaşayır. Bu, bəlkə də, təbiətimizdən irəli gəlir. Bizim Kiçik Qafqaz dağlarında bir ovuc torpaqda iyirmiyə qədər müxtəlif gül-çiçək bitir. Təbiətdəki bu mozaika cəmiyyətdə də öz əksini tapıb. Təsəvvür edin ki, bir ölkədə yalnız cökə və yaxud söyüd ağacı bitir. Bu yeknəsəqliyə tab gətirmək olarmı? Bizimlə qonşu olan Ermənistanda əhalinin 98 faizi ermənilərdən, yerdə qalan 2 faizi isə rus hərbiçilərindən və onların ailələrindən ibarətdir. Məncə, bu, tolerantlıq ruhunun çatışmamasından irəli gələn bir fəsaddır. Azərbaycan və azərbaycan xalqı haqqında, əlbəttə, saatlarla danışmaq olar. Ancaq bizdə belə bir məsəl var: “Yüz dəfə eşitməkdənsə, bir dəfə görmək yaxşıdır”. Odur ki, çinli dostlarıma deyirəm: buyurun gəlin, yüksək qonaqpərvərlik görəcək və doğmalıq hiss edəcəksiniz.

Jen TSZUYSYUY. Cənab Mirələmov, Azərbaycan qərbdi, yoxsa şərq?

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Şərqdən baxanda – qərb, qərbdən baxanda – şərq, yəni, hər ikisinin qovuşduğu yer, sözün həm hərfi, həm məcazi mənasında. Bizim mədəniyyətimizdə həm şərq, həm də qərb elementləri var, iqtisadiyyatımızda da eləcə. Madam ki, yeri gəlib, bir məsələyə toxunmaq istəyirəm: “Avroviziyon” nədir? Musiqi və ifaçılıq sənəti üzrə Avropa çempionatı! Biz hər il iştirak etdiyimiz bu çempionatda birinci yeri tutmuşuq – çempion olmuşuq. Digər tərəfdən, özündə tamamilə şərq ruhunu ehtiva edən qədim muğamlarımızla da qərblilərin ürəklərinə yol tapmışıq.

Jen TSZUYSYUY. Siz 2012-ci ildə Çində on günlük işgüzar səfərdə oldunuz və qayıtdıqdan sonra çox qısa bir vaxt ərzində möhtəşəm bir kitab yazdınız. Çinli oxucuların hədsiz maraqla oxuduqları bu kitabda ölkəmiz haqqında çoxlarımızın belə bilmədiyi çox dəyərli faktlar və mülahizələr vardır. On gün müddətində bu qədər məlumatı necə əldə etdiniz? Doğrusu, bizim üçün fövqəladə dəyərli olan fikir və qənaətlərinizi bu zaman çərçivəsinə sığışdırmaqda çətinlik çəkirəm...

 Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Mənim Çinlə bağlı bir ön hazırlığım vardı. Hələ lap balaca ikən elə bilirdim ki, oddayanmaz, sudabatmaz – həmişəyaşar nağıl qəhrəmanları məhz Çinin əlçatmaz, ünyetməz dağlarında olurlar, əfsanəvi Zümrüd quşu ilə balaları da orda yaşayırlar. Rəhmətlik nənəm deyərdi ki, sehrli xalçaya minsən, bax, bu ulduz yolu ilə getsən, getsən, düz Çinin üstünə çıxarsan.

Gənc – tələbə olduğum vaxtlarda isə, çin fəlsəfəsinə böyük maraq göstərirdim. Bir gün kitabxanada görkəmli mütəfəkkir Lao Tszının on beş dərsdən ibarət “Yollar və ləyaqət” kitabına rast gəldim. Diqqətimi çəkdi, həvəslə oxudum. Sonra Kanfutsinin fəlsəfəsi ilə tanış oldum, çin yazıçılarının əsərlərini oxudum. Bundan əlavə, çinlilər bəşər sivilizasiyasına öz ixtiraları ilə misilsiz töhfələr vermiş xalq kimi də məşhurdular. Götürək elə kağızın, ipəyin, pulun kəşfini. Heyrətamiz faktlardır! Sizə maraqlı bir fakt da deyim: bu yaxınlarda həyat və fəaliyyəti ən çox tədqiq olunan yüz görkəmli adamın siyahısını tərtib ediblər – birinci yerdə Çin Xalq Respublikasının qurucusu və ilk rəhbəri Mao  Tsedun, ikinci yerdə alman şairi Höte, üçüncü yerdə isə fransız yazıçısı və mütəfəkkiri Jan Jak Russo gəlir...  

Əgər araşdırmağa həvəsiniz və imkanınız olsa, Azərbaycanda Çinlə bağlı çox maraqlı şeylər var. “Çində möhtəşəm on gün” kitabında da qeyd etdiyim kimi, ədəbiyyatımızın banisi hesab olunan Nizami Gəncəvinin ən çox sevdiyim, gəncliyimdə də, elə indinin özündə də dönə-dönə oxuduğum bir poemasının “Yeddi gözəl” – J.T.) ən təsirli fəsli məhz qənirsiz çin gözəlinə həsr olunub. Nəhayət, biz bir vaxtlar yaxın qonşu olmuşuq – zaman diqtə edir ki, bir-birimizdən ötrü darıxaq.

Bayaq qeyd etdiyim kimi, bu ön məlumatlar "Çində möhtəşəm on gün" kitabımı yazmağa bir təkan verdi.

Jen TSZUYSYUY. Yazılarınız nə vaxtdan mətbuatda çap olunur?

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. 1955-ci ildən. O vaxt dördüncü sinifdə oxuyurdum, təbiət və vətən haqqında lirik şeirlər yazırdım. Sonradan nəsrə maraq göstərdim - hekayələr və kiçik povestlər yazdım. 1966-cı ildə ilk kitabım - "Tənha durna uçuşu" çapdan çıxdı və ədəbiyyatsevərlər tərəfindən rəğbətlə qarşılandı. Oxuculardan tərif dolu məktublar aldım. Bu məndə özünəinam və məsuliyyət hissi oyatdı...

İş elə gətirdi ki, həmin ərəfədə məni işimlə əlaqədar olaraq məni cənuba - əyalət şəhəri Lənkərana göndərdilər. Elə idi ki, Bakıya, redaksiyalara və nəşriyyatlara tez-tez baş çəkə bilmirdim. Bir də, bundan əlavə bir sıra digər çətinliklər də var idi. Məsələn, gərək üç-dörd il, bəzən isə daha çox növbə gözləyəydin, kitabın plana düşəydi, sonra çap olunaydın. Odur ki, mən, əsasən, “saxla samanı, gələr zamanı" prinsipinə üstünlük verirdim – yazdıqlarımı “sandığa” yığırdım. Xoşbəxtlikdən, həmin zaman gəldi, manelər aradan qalxdı, indi elədir ki, gündə bir kitab çap elətdir.

Jen TSZUYSYUY. Mənim üçün maraqlıdır: mövzu seçməkdə çətinlik çəkmirsiniz ki?

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Qətiyyən yox. Bir dəfə uzaq səfərdən gəlirdim. Bərk yorulmuşdum. Yolüstü bir çayxanaya döndüm. Gördüm həyətə xeyli adam yığılıb. Soruşdum ki, orda nə olub? Dedilər, qəfəsə canavar salıblar, gələn-gedən tamaşa eləyir. Yaxınlaşıb baxdım. Toplaşanlar zavallı heyvanın başına nə oyun açmırdılar? Biri ağacla döyəcləyir, biri kibrit çöpünü yandırıb atır ki, tükünü ütsün. Düzü, bərk sarsıldım, dedim, yazıqdı, incitməyin, buraxın getsin. Dedilər, nə danışırsınız, çayxana sahibi heç razı olar? Bunun hesabına müştəri yşğır, pul qazanır...

Aradan günlər keçdi. Amma gördüyüm bu məşəqqətli mənzərəni unuda bilmədim. Gündüz rahatlığım, gecə yuxum olmadı. Düşündüm: bəlkə bir şey yazım? Canavarların həyatına dair kitablar oxudum, filmlərə baxdım. Sən demə, insanlardan fərqli olaraq, canavarların heç vaxt pozmadıqları, dəqiq riayət etdikləri qayda-qanunları, adət-ənənələri varmış...

Canavarların, əlbəttə, həm də insanların həyatından bəhs edən “Cəza” povestini yazmağa başlayanda, qarşıma belə bir məqsəd qoymuşdum: insanı pis əməllərindən uzaqlaşdırım, o öz həmcinsləri də daxil olmaqla, Allah-təalanın yaratdığı canlıları incitməsin və təbiətə qəsd etməsin! Elə bilirəm ki, istəyimə nail olmuşam. Bu əsər, əgər, belə demək mümkünsə, mənim yaradıcılıq emblemim – yaradıcılıq loqomdur. Çox istərdim ki, bu əsər ekranlaşdırılsın.

Jen TSZREYSYUY. Bəs, ədəbi tənqid bu əsəri necə qarşıladı?

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Maraqlıdır ki, müxtəlif tənqidçilərin eyni əsər barədə mülahizələrində çox vaxt ortaq cəhət tapmaq olmur. Məncə, bu, normal haldır. Bir əsər haqqında bir tənqidçi bir şey yazır, başqa bir tənqidçi başqa bir şey. Hər tənqidçi öz ədəbi həqiqətini – təhlil yönünü axtarır. Biri – süjeti, biri – mövzunun aktuallığını, biri – obrazların spesifik xüsusiyyətlərini, biri də əsərin zəif cəhətlərini araşdırır. Mən “Cəza” povestinə görə Ekologiya və Təbbi Sərvətlər Nazirliyinin təsis etdiyi “Akademik Həsən Əliyev adına beynəlxalq mükafat”ı almışam. “Cəza” povesti kimi, “Qırxıncı otaq” romanımın da mövzusunu həyatdan götürmüşəm. Günlərin bir günü aldığım məktublara baxırdım – gözümə iri, qalın bir zərf dəydi. Fikirləşdim ki, yəqin hansısa qələm əhli təzə çapdan çıxmış kitabını göndərib – düzü, belə hallar tez-tez olur. Açanda gördüm ki, gündəlikdir, iki ümumi dəftər həcmində, bir qadın yazıb. Oxudum, çox mütəəssir oldum. Qadının nə adı, nə ünvanı, nə telefonu vardı. Xahiş edirdi ki, əgər, münasib bilsəm, başına gəlmiş bu əhvalatlardan bəhrələnim. Bəhrələndim də.

“Qırxıncı otaq” romanı çap olunandan sonra onlarla məktub aldım. Biri o qadından – toxtaq, səliqəli xətt sahibindən gəlmişdi. Yazırdı ki, “oxudum və xeyli yüngülləşdim. Fikirləşəndə ki, o sətirlərdə mənim də taleyimdən nəsə var – təskinlik tapıram.” Yenə nə adı, nə ünvanı, nə də telefonu vardı...

Jen TSZUYSYUY. İndiyə qədər neçə kitabınız çap olunub?

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Səhv etmirəmsə, otuz beş.

Jen TSZUYSYUY. Əsərləriniz hansı xarici dillərə tərcümə olunub?

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Rus, ingilis, türk, serb, ərəb, fars, gürcü, özbək, türkmən, yeri gəlmişkən, çin və sairə...

Jen TSZUYSYUY. Mən çin dilində sizin iki əsərinizi oxumuşam, bir – ölkəmiz haqqındakı səfər təəssüratlarınızı, bir də - görkəmli adamların həyatı seriyasından böyük dövlət adamı Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyəti, şəxsiyyəti barədə yazdığınız möhtəşəm kitabı. İstərdim ki, bu əsər barədə bir qədər danışasınız.

Hüseynbala TSZUYSYUY. Bu kitabı yazarkən, mən, sadəcə, üz-üzə qaldığım bir suala cavab tapmağa çalışırdım: “Biz Heydər Əliyevi necə dərk etməliyik?” Tarixə ekskurs etsək, görərik ki, adətən, qarşıdurma müşaiyət olunan, çaxnaşma və dağıntı baş verən ölkələrin liderləri – başçıları, bir qayda olaraq, yığdıqları sərvəti də götürüb, ölkədən qaçmağa cəhd göstərirlər. Buna dair çoxlu nümunələr göstərmək olar. Heydər Əliyev, bu dünya ənənəsinin əksinə olaraq, özbaşnalığın, soyğunçuluğun, xəyanətin tuğyan etdiyi bir vaxtda, bütün təhlükələri göz önünə alaraq, canından çox sevdiyi Vətənə qayıtdı – özü də xəstə ola-ola – və Azərbaycanı bölünməkdən – Yuqoslaviya kimi üç-dörd yerə parçalanmaqdan xilas etdi, imkan vermədi ki, Bakı Bağdadın, Hələbin gününə düşsün. Heydər Əliyev eyni zamanda, dünyanın nəhəng dövlətlərinin başçıları ilə balanslaşdırılmış siyasət apara-apara, ilk növbədə, Azərbaycanın müstəqilliyini qorudu, büdcəsini formalaşdırdı, ordusunu yaratdı, iqtisadi inkişafını təmin etdi. Mən çalışmışam ki, Azərbaycan xalqı üçün artıq məlum olan həqiqətləri dünya oxucularına – beynəlxalq aləmə də çatdırım. Təsəvvür edirsinizmi, bu kitabı oxuyan serblər necə həsədlə deyirdilər ki, kaş, bizim də o vaxt Heydər Əliyev kimi bir liderimiz olaydı – Vətənimizi parçalanmaqdan qoruyaydı.

Bu kitaba görə mən 2008-ci ildə Ümumrusiya Sənaye və Ticarət Palatasının təsis etdiyi A.N.Kosigin adına mükafata layiq görülmüşəm...

Jen TSZUYSYUY. Sizcə, cənab İlham Əliyev onun siyasətini uğurla davam etdirə bilirmi?

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Əlbəttə! İqtisadiyyatımız güclənib, büdcəmiz artıb, xalqımızın maddi-zifah halı yaxşılaşıb, Qafqazın lider ölkəsinə çevrilməklə yanaşı, dünyanın inkişaf etmiş ölkələri ilə də rəqabət apara bilirik.

Jen TSZUYSYUY. İstərdim ki, söhbətimizə dramaturgiya ilə davam edək. Bilirəm ki, Sizin bir sıra uğurlu tamaşalarınız da var. “Xəcalət” pyesiniz uzun illərdir ki, səhnədən düşmür, özü də, anşlaqla gedir – həm paytaxt, həm də əyalət teatrlarında. Yüzdən çox tamaşa – sözsüz ki, rekord nəticədir! Bir dramaturq kimi, bu uğurun səbəbini nədə görürsünüz?

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Bildiyiniz kimi, hər bir tamaşa kollektiv əməyin məhsuludur. Dramaturq, rejissor, bəstəkar, rəssam və əlbəttə ki, aktyorlar... Məncə, biz uğurlu vəhdət yarada bilmişik. “Xəcalət” tamaşası 2011-ci ildə Yaltada keçirilən A.P.Çexov adına Beynəlxalq teatr festivalında “Qran-pri” alıb. Serbiyada, Moldovada, Gürcüstanda uğurla göstərilib. Tbilisidə tamaşadan sonra maraqlı bir əhvalat oldu – görkəmli gürcü rejissorlarından biri mənə təklif etdi ki, əgər mümkündürsə, pyesin gürcü variantını işləyim, yəni hadisələr Gürcüstanda cərəyan etsin, obrazlar da gürcülər olsun. Razılıq verdim, çünki əsərdə bəhs olunan bizim Qarabağ hadisələri ilə Gürcüstandakı Cənubi Osetiya və Abxaziya hadisələri bir-birinə çox oxşayır. “Xəcalət”in gürcü variantını – “Gözlə gələcəyəm”i qısa müddətdə tamamladım. Üç aydan sonra məni Tbilisiyə - premyeraya dəvət etdilər. Düzü, tamaşanı çox bəyəndim. Sonra əsərin rus variantını da hazırladım. Nə bilmək olar, bəlkə, bir gün Çin versiyası üzərində də düşündüm.

Jen TSZUYSYUY. Ədəbiyyata bu qədər bağlı olan bir adamın siyasətə meyl etməsi, Sizcə, təəccüblü deyilmi?

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Desəm ki, təəccüblü deyil, doğru olmaz. 1985-ci ildən sonra xoşagəlməz hadisələr baş verməyə başladı – Vətənimizin səmalarını qara buludlar bürüdü. Bədnam qonşularımız torpaqlarımıza göz dikdilər. Münaqişə ocaqları yarandı. Bir milyondan çox soydaşımız doğma ev-eşiyindən didərgin düşdü. Elə bir azərbaycanlı tapmaq olmazdı ki, narahat olmasın, o cümlədən mən də. Dağlıq Qarabağ və onun ətrafındakı yeddi rayonumuz işğal olundu. Biz, bir xalq olaraq, çıxış yolu axtarırdıq. Bayaq haqqında danışdığınız “Xəcalət” pyesi həmin illərdə yarandı və həmin problemləri ehtiva etdi. Məlum məsələdir ki, bu məsələ ədəbiyyatla düzələcək bir məsələ deyildi və mən bir Azərbaycan vətəndaşı kimi özümü, istər-istəməz, siyasətin içində gördüm. Ümumimilli liderimiz Heydər Əliyevin Moskvanı tərk edib, Azərbaycana qayıtması hamımızı mübarizəyə sövq etdi və onun ətrafında sıx birləşdik.

Jen TSZUYSYUY. Növbəti sualım belə olacaq: sizcə, SSRİ-nin çoküşünü necə izah etmək olar?

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Sözsüz ki, burada siyasi, iqtisadi amillər mühüm rol oynadı. Büdcə, əsasən, hərb sənayesinin inkişafına yönəldilmişdi, yerdə qalan sahələr isə vəsait çatışmamazlığı ucbatından iflic vəziyyətinə düşmüşdü. Hər halda, siyasət və iqtisadiyyat biliciləri bu cür düşünürdülər, qorxularından dilə gətirməsələr də. Bəli, hər cür silah – atom, hidrogen bombası var idi, yerdə qalan şeylər isə yox idi və tarix göstərdi ki, təkcə silah-sursatla dövləti qoruyub saxlamaq olmaz. Bəs, bu çöküş, əsasən, nə vaxtdan başladı? Mənim mülahizələrimə görə - nə qədər subyektiv olsa da – deyə bilərəm ki, bu parçalanmanın ilk işartıları məhz 1937-ci il represiyalarının start götürdüyü gündən bir qədər sonra hiss olunmağa başladı. Qabiliyyətli insanları xalq düşməni - əksinqilabçı və xarici kəşfiyyata işləyən casus adı ilə Sibirə sürgünə göndərirdilər, özü də kütləvi şəkildə! Görkəmli rus yazıçısı Andrey Platonov yazılarından birində iki qonşu kənd arasında təşkil olunmuş qeyri-adi sosializm yarışından bəhs edir. Bu yarışda hansı kəndin dövlətə daha çox xalq düşməni verəcəyi məsələsi ön plana çıxır. Böhtan, şər mexanizmi işə düşür, danos yazan kim, çuğulşuluq edən kim – beləcə, Sibir yavaş-yavaş insanla, yəni dustaqlarla dolur...

Və yaxud başqa bir misal: universitet tələbəsi Varlam Şalamov keşiş oğlu olduğuna görə, Oktyabr inqilabının qələbəsindən dərhal sonra Sibirə - üç illik sürgünə göndərilir. Cəzasını çəkdikdən sonra Moskvaya qayıdır, oxumaq istəsə də, siyasi dustaq olduğuna görə ali məktəbə bərpa oluna bilmir. Sərbəst kurslara – o vaxt bu sərbəst kurslar hələ fəaliyyət göstərirmiş – gedib, ali məktəblərə qəbul olunmaq üçün təşkil edilmiş müsabiqədən keçir. Amma bundan xəbər tutan hökümət, Stalin əleyhinə təşkil olunmuş mitinqdə iştirak etdiyini bəhanə gətirərək, onu ömürlük sürgünə göndərir. O, aradan uzun illər keçəndən sonra – ömrü tükənənə yaxın, 1982-ci ildə bəraət alır və bir qədər yaşadıqdan sonra vəfat edir. Ölümündən sonra – 1985-ci ildə - yenidənqurma və aşkarlıq dövründə yaxın dostlarının təşəbbüsü ilə ilk və yeganə kitabı – “Sibir dəftəri” çapdan çıxır. Məsələ burasındadır ki, bu cür faktlar milyonlarladır. Müqayisə üçün deyim: SSRİ zəkalı insanlara Sibirdə divan tutduğu vaxtlarda ABŞ dövləti ölkəyə “zəkaların axını”nı təşkil edirdi, nəticədə SSRİ dağıldı, ABŞ isə, nəinki qaldı hətta qeyri-adi dərəcədə inkişaf etdi...

Jen TSZUYSYUY. SSRİ çökməsinə, çökdü... amma ağrılarla... Qarabağ ağrısı... Cənubi Osetiya ağrısı... Abxaziya ağrısı... Dnestryanı – Moldova ağrısı... Kırım ağrısı... Bu çöküş Baltikyanı ölkələrdə də iztirablarla müşahidə olundu... Ən dəhşətlisi budur ki, bu yara hələ də sızıldayır...

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Elədir...

Jen TSZUYSYUY. Müxtəlif ölkələrin, o cümlədən Çinin də bir çox müasir yazıçıları bəşəriyyətin gələcəyinə naümid yanaşırlar. Onların əsərlərində bədbinlik, ruh düşgünlüyü, gücsüzlük hiss olunur. Sizdə necədir?

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Mən nikbinəm. Həyatın ölümə, haqqın nahaqa, ümidin ümidsizliyə, xeyirin şərə, işığın zülmətə qalib gələcəyinə inanıram. Çalışıram ki, yaratdığım obrazlar da gələcəyə ümidlə baxsınlar.

Jen TSZUYSYUY. Sizin nikbin ruhunuz mənsub olduğunuz dinlə bağlı deyil ki?

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Yəqin ki, hardasa bağlıdır. Biz haqqa inanan, pənah gətirən insanlarıq və bu əqidədəyik ki, yaxşılıq edənin qabağına yaxşılıq, pislik edənin isə qabağına pislik çıxacaq.

Jen TSZUYSYUY. Sovet və postsovet dövründəki yaradıcılığınızda, nəsə, bir fərq hiss edirsinizmi?

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Əlbəttə. Hər bir sovet yazıçısı əlinə qələm alanda bilirdi ki, nəyi yazmaq, nəyi yazmamaq olar. İdeoloji maneə mövcud idi və nəhayət, senzura vardı. Müstəqillik dövründə isə, sərbəstsən. Elə buna görə də həmişə deyirəm: Allah-təalanın insana bəxş etdiyi ən böyük nemət, heç şübhəsiz ki, azadlıqdır.

Jen TSZUYSYUY. Cənab Mirələmov, Sizin doğulduğunuz region bir çox əlamətlərinə görə məşhurdur: təbiət əsrarəngiz və sağlamdır, insanlar uzun ömürlüdürlər. Bunun Sizin yaradıcılığınıza müəyyən təsiri varmı? Ümumiyyətlə, ədəbiyyatla ekologiya arasında nə kimi əlaqə mövcuddur?

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Siz çox maraqlı bir məsələyə toxundunuz. Bizdə el arasında belə deyirlər: dağda doğulanlar saf, mərd, etibarlı, dürüst olurlar, kələk nədi bilmirlər, ürəkləri açıq, dilləri şirin olur. Və yaxud yaşadığın yerin yaxınlığından, kiçicik də olsa, bir çay keçirsə, onun suyu təkcə əkin-biçini, bağ-bağatı becərməyə yox, eyni zamanda, insanların qəlblərindəki kin-küdurəti, şəri, pis duyğuları da yuyub aparmağa yarayır. Bu sözləri eynilə bərəkətli taxıl zəmilərinin əhatəsində yaşayan insanlara da şamil etmək olar. Bu baxımdan yanaşanda, elə bilirəm ki, bəxtim gətirib. Doğrudan da, xoşbəxtlikdən, Yer üzünün ən dilbər guşələrindən birində dünyaya göz açmışam.

Bir dəfə, tələbə olduğum vaxtlarda redaksiyaya şeir aparmışdım. Poeziya şöbəsinin müdiri şeirlərimi oxuyandan sonra dedi:

• - Hiss olunur ki, sən dağda böyümüsən. - Soruşdum ki, nədən bildiniz? -Dedi, dilin bulaq suyu kimi dupduru və ahəngdardır...

Sizinlə tam şərikəm: ekologiya ilə ədəbiyyat arasında çox ciddi bir əlaqə var. Baxın, ozon qatı deşilir, qitə boyda, bəli, qitə boyda buzlaqlar əriyir, nəhəng-nəhəng ölkələr selin altında qalır, çöl quşları çirkab sularının, dəhşətli bombaların zəhərlədiyi gölləri - əzəli, əbədi məskənlərini tərk edir, bu vaxt, hər şeydən əvvəl, ədəbiyyat, məhz ədəbiyyat həyəcan təbili çalır! Mən “Cəza” povestində, ekologiya məsələsinə, qismən də olsa, toxunmuşam. Yeri gəlmişkən, bir faktı qeyd etmək istəyirəm. Ümummilli liderimiz, ulu öndər Heydər Əliyev hər il ağacəkmə mərasimlərində iştirak edirdi və həmişə də deyirdi: “Ağacı kəsən, elə bilirəm ki, mənim qolumu kəsir.”    

Jen TSZUYSYUY. Siz tarixi mövzulara da tez-tez müraciət edirsiniz, həm dramaturgiyada (“Gəncə qapıları”), həm də nəsrdə (“Sonuncu fateh”). Tarixçilərin şərqin Napoleonu adlandırdıqları Nadir şahın hansı keyfiyyətləri Sizi cəlb etmişdi? Əsərin əvvəlindəki mülayim, xeyirxah, hamıya əl tutan Nadir axırda – şah olandan sonra birdən-birə qəddarlaşır, hətta oğlunun gözlərini çıxartdırır. Bu, mələyin quduzlaşması ... müəyyən bir ədəbi məntiqə söykənirmi?

Hüseybala Mirələmov. Əgər yadınızdadırsa, əsərin başlanğıcında, yəni Nadir hələ şah olmamışdan qabaq əsirlikdən qaçır və bilir ki, onu təqib edəcəklər. Özünü qorumaq, müdafiə etmək üçün dəstə yaradır. Sonra bu özünümüdafiə vətəni müdafiəyə çevrilir və saysız-hesabsız döyüşlərdə şücaət göstərən Nadir, şah olur, o nəinki öz el-obasını qoruyur, hətta ətrafdakı ölkələri bir-bir zəbt edir – şimalda Rusiyaya (Dağıstan), şərqdə Hindistana, cənub-qərbdə Osmanlı dövlətinə qədər gedib çıxır. Maraqlıdır ki, bundan sonra onun qəlbində dünyanı fəht etmək arzusu yaranır. Və bu arzu o qədər güclü, qarşısıalınmaz olur ki, sizin dediyiniz kimi, mələk quduzlaşır. Nadir şah dərk edir ki, dünyanı fəht etmək üçün, ilk növbədə,  güclü ordu lazımdır. Onun tutduğu ölkələrin xəzinələri, rəiyyətdən yığdığı vergi isə elə də qüdrətli ordu yaratmağa imkan vermir. Odur ki, vergiləri günbəgün artırır. Bir haşiyə çıxmaq istəyirəm. Bir gün Əmir Teymur darğanı yanına çağırıb deyir: bu gündən əhalidən yığdığın vergini iki dəfə artır. Qayıdanda soruşur ki, camaat mənim bu fərmanımı necə qarşıladı? Darğa deyir ki, sakit, heç nə olmamış kimi. Əmir Teymur deyir, onda vergini iki dəfə də artır. Darğa “Baş üstə!” deyib gedir. Qayıdanda, Əmir Teymur yenə soruşur: bəs, bu dəfə necə oldu? Darğa deyir: bir-iki nəfər mızıldandı. Əmir Teymur deyir ki, bir-iki nəfərin mızıldanmağından heç nə olmaz – vergini iki dəfə də artır. Darğa elə də edir, qayıdanda isə, deyir: camaatın yarısı susdu, yarısı gileyləndi. Əmir Teymur deyir: eybi yoxdu, sən gileylənənlərə fikir vermə, vergini iki dəfə də artır.

Vergi iki dəfə də artırılandan sonra camaat sözü bir yerə qoyub etiraz edir. Bunu eşidən Əmir Teymur bərk qəzəblənir, deyir, rəiyyətin fikri ilə oturub- durmayacağam – madam ki, belə oldu, vergini iki dəfə də artır, etiraz edən olsa, cəzalandıracağam.

Darğa verginin iki dəfə də artırıldığını camaata bəyan edəndən sonra Əmir Teymurun yanına qayıdır.

 Əmir Teymur soruşur:

 – Nə oldu?

Darğa deyir:

– Hamı gülür.

Əmir Teymur bir qədər fikrə gedəndən sonra deyir:

– Hamı gülür? Bu, təhlükəli haldır – vergini əvvəlki həddinə qaytar.

Bax, Nadir şah bu təhlükə anını hiss edə bilmir – əyanlarını məcbur eləyir ki, dünyanı fəht edəcək qüdrətli ordu yaratmaq üçün tələb olunan məbləği yığsınlar, yoxsa, cəzalanacaqlar... Cəzalanacaqlarından qorxan əyanlar çıxış yolunu Nadir şahın yerinə oğlunu hakimiyyətə gətirməkdə görürlər, bu baş tutmadıqda isə, sui-qəsdə əl atırlar, – beləcə, nəticədə möhtəşəm bir dövlət dağılır.

Jen TSZUYSYUY. Belə çıxır ki, Nadir şahı sevmədiklərinə görə yox, qorxduqlarına görə öldürürlər?!

Hüseybala MİRƏLƏMOV. Tamamilə doğrudur.

Jen TSZUYSYUY. Sizcə, Nadir şahla Cavad xan arasında bir oxşarlıq varmı?

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Yox. Nadir şah yerlə-göylə əlləşir, istəyir ki, bütün dünyanı fəth etsin, Cavad xan isə, əksinə, çalışır ki, nəyi varsa, onu qorusun – nə özü, nə də rəiyyəti yadelli işğalların zülm və tənələrinə məruz qalmasın. Əslində, “Gəncə qapıları” azad ruh haqqında dastandır.

Jen TSZUYSYUY. Səhv etmirəmsə, Sizin “Ruhunu gözlərində gördüyüm adam” adlı publisistik yazınız da var...

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Bəli. Məşhur qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatov haqqında. Etiraf edim ki, mən onu həmişə əfsanələrdəki qəhrəmanlar kimi təsəvvür etmişəm: əlçatmaz, ünyetməz və qüdrətli! Elə bilmişəm ki, o, Yer üzündəki bütün qırğızların atası, ağsaqqalı və xilaskarıdır. Bəlkə elə buna görə də, Sovet imperiyası dağılanda, istər-istəməz, düşündüm ki, bu dahi sənətkar qələmi yerə qoyacaq, xalqını kabusdan qorumaq üçün mübarizə meydanına atılacaq – siyasi liderə çevriləcək. Lakin belə olmadı – “Ədəbiyyat imperiyasının” sultanı qələminə sadiq qaldı və başa düşdüm ki, mənim o cür fikirləşməyimin səbəbi, əslində, o dövrün xarakterik xüsusiyyətləri ilə bağlı imiş...

Dediyim kimi, ağlıma da gəlməzdi ki, mən nə vaxtsa Çingiz Aytmatovla üzbəüz əyləşəcəyəm. Onunla yaxın müsahib, dost olacağam. Hər şey – təvazökarlıqdan uzaq olsa da, deyim – mənim “Xəcalət” povestindən başladı. Bu əsər “Pokayanie” adı ilə rus dilində nəşr olunmuşdu. Kitabın bir nüsxəsini əslən bakılı olan, Almaniyada yaşamış mərhum dostum David Kostyukovski, sən demə, o vaxt Qırğızıstanın Belçikadakı səfiri Çingiz Aytmatova çatdırıb. Bundan bir neçə gün sonra iş otağımda telefon zəng çaldı. Dəstəyi götürdüm. Çingiz Aytmatov idi!

Bəli, əsərlərini sevə-sevə oxuduğum, yaradıcılığına və şəxsiyyətinə hörmət etdiyim, nə gizlədim, bayaq da qeyd etdiyim kimi, əfsanələrdəki qəhrəmanlartək əlçatmaz və ünyetməz sandığım Çingiz Aytmatov birdən-birə, qəfildən, gözləmədiyim halda mənə zəng etmişdi. Doğrusu, bərk həyəcanlandım.

Çingiz Aytmatov “Xəcalət” povestini oxuduğunu, Qarabağ mövzusunun bu cür real cizgilərlə ədəbiyyata gətirilməsinin yaxşı hal olduğunu qeyd etdi, axırda da dedi ki, nə vaxt Belçikaya yolun düşsə, görüşək. Xoşbəxtlikdən 2005-ci ilin yanvar ayının axırlarında iş elə gətirdi ki, Belçikaya işgüzar səfərim oldu.

Oteldə yerləşəndən sonra Çingiz Terekuloviçə zəng vurdum, Brüsseldə olduğumu biləndə sevindi:

–  Aha, çox yaxşı, indi görüşə bilərik, – dedi.

Biz qırx ilin dostları kimi görüşdük. Söhbətimiz, əsasən, ədəbiyyatdan oldu. Dahi sənətkar poeziyamızın korifeylərini – Rəsul Rzanı və Bəxtiyar Vahabzadəni xatırladı, əslən qarabağlı olan Şahmar Əkbərzadənin vaxtsız ölümünə təəssüfləndi. Sonra aydın, qətiyyətli bir səslə dedi: – Qarabağ Azərbaycan torpağıdır və heç şübhəsiz ki, bu problem həll olunarkən, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü gözlənilməlidir. Beynəlxalq hüquq normaları da bunu tələb edir. Yeri gəlmişkən deyim ki,  İlham Əliyev Heydər Əliyevin uğurlu siyasətini davam etdirə biləcək. Mən sevinirəm ki, Azərbaycan xalqı onu prezident seçib. Ümumiyyətlə, İlham Əliyev kimi siyasətçilərin hakimiyyətdə olması çox yaxşıdır. Unutmaq olmaz ki, ən böyük qanun – mənəviyyatdır, hər bir şəxs onu öz əcdadlarından qalma müqəddəs irs kimi qəbul edir və əsas odur ki, bu qanuna – normaya sözsüz əməl edəsən, onun daha da möhkəmlənməsinə çalışasan.

Jen TSZUYSYUY. Sizin dünya ədəbiyyatından bir sıra tərcümələriniz də var...

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Görkəmli rus dramaturqu Yuri Polyakovun “Homo erektus və yaxud arvadların dəyişdirilməsi” komediyasını, özbək dramaturqu Teymur Zülfüqarovun Əmir Teymurla Sədi Şirazinin həyatından bəhs edən “Kəklikli qəfəs” pyesini, yenə rus yazıçısı Varlam Şalamovun hekayələrini dilimizə tərcümə etmişəm.

Jen TSZUYSYUY. Nə vaxtsa çin ədəbiyyatından da nəsə tərcümə etmək haqqında düşünürsünüzmü?

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Təbii ki, Azərbaycanla Çin arasında mədəni əlaqələrin inkişaf etməsini çox istərdim. Yazıçılarımız bir-birlərinin əsərləri ilə tanış olsunlar, konsert, elecə də teatr truppalarınız gəlsinlər, rəssamlarınızın sərgiləri açılsın, qaynayıb-qarışaq – bunlar, əlbəttə, fərəhli duyğulardır. Məncə, bu istiqamətdə iş gedir.

Jen TSZUYSYUY. Siz yazıçı-dramaturq, publisist olmaqla yanaşı, həm də texnika elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasında “Neftin, qazın saxlanılması və nəqli kafedrası”nın müdiri, Doktorluq Müdafiə Şurasının sədri, bir sözlə, elm adamısınız. Azərbaycanda təhsilin vəziyyəti barədə nə demək istərdiniz?

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Respublikamızın ali məktəblərində dünyanın ən çox inkişaf etmiş ölkələrindən – ABŞ-dan, İngiltərədən, Almaniyadan, Fransadan, Yaponiyadan olan minlərlə gənc təhsil alır. Bakı - paytaxtımız, söhbətimizin əvvəlində dediyimiz kimi, şərqin və qərbin ən güclü elm mərkəzlərindən birinə çevrilir.

Jen TSZUYSYUY. Cənab Mirələmov, Sizin fəaliyyət sahəniz elə çoxşaxəlidir ki, istər-istəməz, belə bir sual yaranır: bu işləri necə çatdırırsınız?

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Həvəs və maraqları düzgün idarə edə bilsən, 24 saat elə də az vaxt deyil.

Jen TSZUYSYUY. Nəhayət, son sual: çin xalqına nə arzulayardınız?

Hüseynbala MİRƏLƏMOV. Yaxşı qonşu! Yaxşı qonşu! Yaxşı qonşu!